Meer ontstaan door veenafgraving.
Het is ontstaan door veenafgraving en daarom op veel plaatsen ondiep. Door het meer loopt een vaargeul van Opeinde naar Oostermeer en naar Rottevalle (De Rottefalle). Aan de oostkant van het meer is een strandje met horecagelegenheid en camping.
Het meer is voor een groot deel in handen van Staatsbosbeheer. Voorheen stond de Leijen bekend als een natuurgebied waarin onder andere veel bijzondere vogelkolonies waren. In het kader van de ontwikkeling van de Lits-Lauwersmeerroute wordt het meer geschikter voor recreatie en toerisme. Hier en daar zijn eilandjes met aanlegplaatsen gecreëerd. De vaarroutes en toegankelijkheid zijn verbeterd door vaargeulen aan te leggen.
De havens in de omgeving van de Leijen worden in het kader van het zelfde project ook opgeknapt en verbeterd. Zo krijgt de Tike (gelegen aan de westkant van de Leijen) een klein haventje en Eastermar zelfs een compleet nieuw watersportterrein met een passantenhaven met 30 ligplaatsen. In De Pein zijn eveneens nieuwe aanlegsteigers geplaatst.
Op deze manier zorgen de plannen van Staatsbosbeheer voor een impuls in het toerisme op en rondom de Leijen. Het natuurgebied wordt meer en meer omgezet in een recreatieplas. Voor de natuurlijke watersporters (lees: zeilers en windsurfers), is het meer door de vele eilandjes, zandbanken en vaargeulen minder geschikt geworden. Voor de vaarders van grote motorjachten is het er daarentegen wel beter vertoeven.
Overzicht van de bezochte deelgebieden.
Enthousiaste vogelaars weten het wel. Via de prachtige wandel- en fietsroutes rond de beide meren de Leien en de Burgumer Mar zijn vanaf de uitzichtpunten bij Eastermar, in het bijzonder in de oever van de Leien, (grote en) bijzondere vogels te zien.
Deze vogels zitten daar vaak op oude dode bomen die in de oever staan. Op den duur gaan deze dood en verdwijnen deze rustplaatsen. Dat betekent ook dat het vrijwel onmogelijk wordt deze bijzondere vogels, Arenden in dit geval, nog te kunnen zien. Al heel wat jaren bezocht de Visarend in het voorjaar en de herfst beide meren. Tegenwoordig is ook de nog veel grotere Zeearend waar te nemen.
Om er blijvend van te kunnen genieten en om verstoring te voorkomen, weliswaar op afstand, heeft de Vogelwacht met toestemming van Staatsbosbeheer nieuwe 'rustbomen' in de oever van de Leien opgericht. Eentje dichtbij het uitzichtpunt aan de Mâlewei en eentje wat verder weg. De laatste is vooral de rustplek van de Zeearend. Dit initiatief blijkt uniek te zijn in Nederland.
Op vrijdagmiddag 22 april 2011 (Goede Vrijdag) werden deze 'rustbomen voor de Arenden' door wethouder Houkje Rijpstra van de gemeente Tytsjerksteradiel officieel ingewijd. Dit gebeurde door middel van een zogenaamde wildernistocht door het moeras van de oever van de Leien en het onthullen van een informatiebordje op het uitzichtpunt bij de Mâlewei.
De riet- en moerasoevers zijn aantrekkelijke leefgebieden voor talrijke moerasvogels. ’s-Winters zijn er Baardmannetjes waar te nemen en Waterrallen te horen. Het karakteristieke beeld van een vliegende Roerdomp is met een beetje geluk ook te zien.
In het voorjaar zweeft de Bruine kiekendief boven de oevers en zijn talrijke zangvogels zoals (Witgesterde) blauwborst, Sprinkhaanrietzanger, Buidelmees, Kleine karekiet en Fitis op hun zangposten te ontdekken.
In april komen de eerste Lepelaars langs. Soms pleisteren wel 25 exemplaren in het ondiepe water van het natuurgebeid aan de noordoost zijde van de Leijen. Vanaf het uitzichtpunt Malewei of aan het Bergumermeer bij het Piter Jehannesgat zijn ze ook waar te nemen. Dat is zelfs het geval met de zeldzame Grote zilverreiger. Soms zijn er wel 2 of 3 vogels maanden aanwezig.
Fantastisch zijn eveneens de talrijke voedselzoekende andere vogelsoorten. Wat te denken van de vier soorten zwaluwen waaronder honderden Gier- en Oeverzwaluwen die mugjes komen vangen boven het ondiepe water en de moerasoevers. Of naarmate de herfst komt de honderduizenden Spreeuwen die komen slapen in het riet. Hun kapriolen in de lucht zijn een bezienswaardigheid. Met een beetje geluk treft het als ook de Sperwer of het Smelleken zich laat zien.
Fotoseries met foto's genomen in dit gebied.